Σίσυφος

—του Γιώργου Τσακνιά—

Ο μύθος του Σίσυφου, του βασιλιά της Εφύρας (Κορίνθου), που μαρτύρησε τον Δία ότι συνευρέθηκε με την Αίγινα (λες και ήταν η πρώτη ή η τελευταία) και μετά ξεγέλασε (ο Σίσυφος, όχι ο Δίας) δυο φορές τον Άδη, είναι γνωστός: καταδικάστηκε να κυλάει ες αεί μια βαριά πέτρα για να την τοποθετήσει στην κορφή ενός λόφου — η πέτρα ωστόσο κάθε φορά κατρυκυλάει και φτου κι απ’ την αρχή. Ιδού το σχετικό απόσπασμα από τη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου (που πλέον δεν θεωρείται έργο του Απολλόδωρου):

Α, 9, 3 …κολάζεται δὲ Σίσυφος ἐν Ἅιδου πέτρον ταῖς χερσὶ καὶ τῇ κεφαλῇ κυλίων, καὶ τοῦτον ὑπερβάλλειν θέλων· οὗτος δὲ ὠθούμενος ὑπ᾽ αὐτοῦ ὠθεῖται πάλιν εἰς τοὐπίσω. τίνει δὲ ταύτην τὴν δίκην διὰ τὴν Ἀσωποῦ θυγατέρα Αἴγιναν· ἁρπάσαντα γὰρ αὐτὴν κρύφα Δία Ἀσωπῷ μηνῦσαι ζητοῦντι λέγεται.

Πρόκειται για την πρώτη καταγραφή του μύθου (2ος αιώνας π.Χ.), παρόλο που αναφορά στον Σίσυφο υπάρχει και στον Όμηρο, που χαρακτηρίζει τον βασιλιά της Εφύρας ως τον πιο πανούργο των ανθρώπων:

Ιλιάδα Ζ΄ 153-155 …ἔστι πόλις Ἐφύρη μυχῷ Ἄργεος ἱπποβότοιο,
ἔνθα δὲ Σίσυφος ἔσκεν, ὃ κέρδιστος γένετ᾽ ἀνδρῶν,
Σίσυφος Αἰολίδης· ὃ δ᾽ ἄρα Γλαῦκον τέκεθ᾽ υἱόν…

Τισιανός, 1549

Οι ερμηνείες του μύθου είναι πολλές, ποικίλες και ενδιαφέρουσες. Η αέναη επανάληψη της πράξης έχει θεωρηθεί αλληγορία για την ανατολή και τη δύση του ήλιου, για τον κυματισμό της θάλασσας κ.ά. Εφαρμόζοντας την υπόθεση της τριμερούς λειτουργίας του Georges Dumézil, ο J. Nigro Sansonese διατύπωσε τη θεωρία ότι το όνομα του Σίσυφου είναι ηχοποίητο και παραπέμπει σε τεχνικές των πρωτοϊνδοευρωπαϊκών λαών για τον έλεγχο της αναπνοής.

Theodore Roszak, 1973 (λιθογραφία)

Στο δοκίμιό του Ο μύθος του Σίσυφου (1942), ο Αλμπέρ Καμύ ερμηνεύει τη μοίρα του βασιλιά της Εφύρας ως μεταφορά για το παράδοξο της ανθρώπινης κατάστασης, την αντίφαση ανάμεσα στον εγγενή παραλογισμό της ματαιότητας και το ανθρώπινο μεγαλείο. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Καμύ συγγενεύει με την καβαφική Ιθάκη: «Ο ίδιος ο αγώνας προς την κορυφή φτάνει για να γεμίσει μια ανθρώπινη καρδιά. Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο».

Robert E. Gigliotti, 1987

Διόλου τυχαία, στο επίμετρο του δοκιμίου του για τον Σίσυφο ο Καμύ ασχολείται με το καφκικό έργο: «Η ελπίδα και το παράλογο στο έργο του Φραντς Κάφκα». Εκεί γίνεται και εκτενής αναφορά στην ανάγνωση του μύθου από τον Κίργκεγκωρ.

Πάντοτε έχουν ενδιαφέρον τα συμπτωματικά (;) διακειμενικά κλεισίματα του ματιού. Ένα τέτοιο, εν προκειμένω, είναι η χρήση της λέξης δίκη (=τιμωρία) από τον Απολλόδωρο, κάπου δυο χιλιάδες χρόνια πριν από την έκδοση της Δίκης  του Φραντς Κάφκα (1925).

To 1969, οι Pink Floyd κυκλοφόρησαν το διπλό LP Ummagumma. Ο δεύτερος δίσκος αποτελείτο από τέσσερα σόλο πρότζεκτ των τεσσάρων μελών του συγκροτήματος, μισή πλευρά το καθένα. Η συνεισφορά του κιμπορντίστα Rick Wright ήταν το Sysyphus (συνήθως, ο Σίσυφος στο λατινικό αλφάβητο γράφεται Sisyphus). Παρ’ όλο που τα τέσσερα παράλληλα σόλο πρότζεκτ ήταν ιδέα του Wright, ο ίδιος αργότερα είπε ότι το δικό του κομμάτι, το Sysyphus, το βρίσκει «επιτηδευμένο».

Interesni Kazki (Aleksei Bordusov και Vladimir Manzhos),
Εκατερίνενμπουργκ, 2011

Περίπου δύο χιλιάδες χρόνια μετά τον Απολλόδωρο και ακριβώς πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Κάφκα, το 1974, ο ούγγρος σκηνοθέτης, γραφίστας, animator και συγγραφέας Marcell Jankovics (γεν. το 1941) γύρισε τον Σίσυφο, διάρκειας δύο λεπτών, που ήταν υποψήφιος για το Όσκαρ καλύτερου animation μικρού μήκους το 1976. Το μονοπλάνο, το λιτό animation και ο σπαρακτικός ήχος της ανάσας του Σίσυφου αποδίδουν τον μύθο με τρόπο δραματικό και αφαιρετικό, ανοιχτό πάντα στην ερμηνεία.

* * *

Εδώ άλλα video και animation