Γιατί είναι σημαντικός ο Όργουελ;

—του Διονύση Καψάλη—

Μετά την ευγενική παραχώρηση του υλικού από τις εκπομπές του Διονύση Καψάλη (Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2014), αναδημοσιεύουμε εδώ τα κείμενα της ενότητας «Κυριακή του ανθρώπου», συνοδευμένα από το αντίστοιχο ηχητικό αρχείο. Ευχαριστούμε τον Διονύση Καψάλη για την πρόθυμη συνεργασία με το dim/art. Καλή ανάγνωση και καλή ακρόαση!  

Σήμερα, το πρώτο μέρος της τρίτης εκπομπής, Κυριακὴ 7 Δεκεμβρίου 2014.

* * *

Καλησπέρα, ἀγαπητὲς φίλες καὶ ἀγαπητοὶ φίλοι. «Κυριακὴ τοῦ ἀνθρώπου» πάλι ἐδῶ, στὸ Τρίτο Πρόγραμμα τοῦ δημόσιου ραδιοφώνου. Δεκέμβρης, ὁ μήνας μὲ τὶς μικρότερες μέρες, καὶ ἐμεῖς θέλουμε πάντα φῶς, περισσότερο φῶς. Ἀλλὰ τὸ φῶς, τὸ φῶς τοῦ ἥλιου, εἶναι ἐφήμερο: ἀνήκει στὴ μέρα καὶ στὴ ζωή. Δὲν ἀποθηκεύεται, δὲν φυλάσσεται, δὲν συσσωρεύεται, δὲν τοκίζεται γιὰ νὰ τὸ ἐκταμιεύσουμε τὶς μακρὲς νύχτες τοῦ χειμώνα.

Πρὶν προχωρήσω στὸ δεύτερο μέρος τοῦ ἀφιερώματος στὸν Ὄργουελ, ὅπως εἶχα ὑποσχεθεῖ τὴν προηγούμενη ἑβδομάδα, μιὰ διόρθωση καὶ μιὰ ἀπολογία. Ἀνέφερα στὴν προηγούμενη ἐκπομπὴ μιὰ παρατήρηση τοῦ Ὄργουελ, ὅπως τὴ θυμόμουν ἀπὸ κάποιο διάβασμά μου, ὅτι ἡ Ἀμερικὴ τοῦ 19ου αἰώνα ἦταν ἴσως ὁ μόνος τόπος στὸν κόσμο ὅπου ἕνας ἄνθρωπος εἶχε τὴν εὐκαιρία νὰ νιώσει ἐλεύθερος καὶ νὰ πιστέψει ὅτι ὅλες οἱ δυνατότητες τῆς ζωῆς εἶναι ἀνοιχτὲς μπροστά του. Πράγματι. Φτάνει νὰ διαβάσει κανεὶς τοὺς διαπρύσιους –τόσο εὔγλωττους, τόσο συγκινητικοὺς– κήρυκες τῆς ἀμερικανικῆς ἐλευθερίας, πρωτίστως τὸν Ἔμερσον καὶ τὸν Οὐὼλτ Οὐίτμαν, γιὰ νὰ νιώσει πόσο πραγματικὴ ἦταν αὐτὴ ἡ αἴσθηση καὶ πόσο ἰσχυρὸς ὁ μύθος της μέσα στὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων καὶ μέσα στὰ ὄνειρα τῶν μεταναστῶν ποὺ διέσχιζαν ἠπείρους καὶ ὠκεανοὺς γιὰ νὰ τὴν πραγματώσουν. Πρόσθεσα ὅμως, «ὑπὸ τὴν προϋπόθεση ὅτι δὲν θὰ εἶχες γεννηθεῖ μαῦρος». Μιὰ φίλη εἶχε τὴν καλοσύνη νὰ μοῦ ὑποδείξει τὴν οἰκτρὴ παράλειψή μου: ἐκτὸς ἂν εἶχες γεννηθεῖ μαῦρος ἢ Ἰνδιάνος, ὄφειλα νὰ ἔχω προσθέσει. Τί νὰ πῶ. Ἡ ἀποσιώπηση τῶν Ἰνδιάνων, ἡ ἀπώθησή τους στὸ ἀσυνείδητο τοῦ «ἀμερικανικοῦ ὀνείρου», εἶναι μιὰ μορφὴ ἀσυνειδησίας στὴν ὁποία εὔκολα, πολὺ εὔκολα ὑποπίπτει κανείς, ὅπως περίτρανα ἀπέδειξα κι ἐγὼ ἀπὸ αὐτὸ τὸ μικρόφωνο.

Εὐχαριστῶ τὴ φίλη Μαρία Στεφανοπούλου γιὰ τὴ δίκαιη ὑπόδειξή της καὶ προχωρῶ στὸ ὑπεσχημένο δεύτερο μέρος τοῦ ἀφιερώματος: φόρος τιμῆς στὸν Τζὼρτζ Ὄργουελ, στὸν Λεωνίδα Λουλούδη, ποὺ μᾶς ἄφησε χρόνους τὸν περασμένο Ἰούλιο, ἀλλὰ καὶ στὸν Ζήσιμο Λορεντζάτο στὰ δέκα χρόνια ἀπὸ τὸ θάνατό του. Κοινὸ στοιχεῖο τῶν δύο αὐτῶν τόσο διαφορετικῶν ἀνθρώπων ἡ ἀγάπη τους γιὰ τὸν Ὄργουελ, ποὺ τοὺς ἔκανε πραγματικὰ νὰ ξεχωρίζουν μέσα στὸν κόσμο ὅπου ἔζησε καὶ δημιούργησε ὁ καθένας. Ὁ Ὄργουελ εἶναι βέβαιο ὅτι δὲν ἀνήκει στὶς αὐτονόητες ἀγάπες τῶν ἀριστερῶν τῆς γενιᾶς τοῦ Λεωνίδα, καὶ ἀσφαλῶς δὲν εἶχε θέση στὸ πνευματικὸ εἰκονοστάσι τῶν ἀνθρώπων τῆς γενιᾶς τοῦ Λορεντζάτου. Γενικῶς, ὁ Ὄργουελ μᾶλλον ἀτύχησε στὴ χώρα μας. Ἡ ἀριστερὰ δὲν τὸν ἐμπιστεύτηκε ποτέ, γιὰ εὐνόητους λόγους, γιὰ τοὺς ὁποίους διατύπωσα κάποιες σκέψεις ἀπὸ ἐδῶ τὴν προηγούμενη ἑβδομάδα. Ἡ δὲ κυβερνώσα τάξη τῆς χώρας μας δὲν ὑπῆρξε ποτὲ τόσο εὐφυὴς ὥστε νὰ υἱοθετήσει τὸν Ὄργουελ. Κάπου ἀνάμεσα στὸν δογματισμὸ καὶ τὴ βλακεία παρέπεσε ὁ πραγματικὸς Ὄργουελ, ὁ ὁποῖος, οὕτως ἢ ἄλλως, δὲν εἶναι εὔκολη λεία γιὰ καμία προπαγάνδα. Στάθηκε πάντα ὁ κατεξοχὴν ἀνεξάρτητος στοχαστής, ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἐφάρμοσε τὸ σύνθημα τοῦ διαφωτισμοῦ ὅπως ἀκριβῶς τὸ διατύπωσε ὁ Κάντ, ὅταν κλήθηκε νὰ ἀπαντήσει στὸ ἐρώτημα «τί εἶναι διαφωτισμός»: «Διαφωτισμὸς εἶναι ἡ ἔξοδος τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ μιὰ κατάσταση ἀνωριμότητας γιὰ τὴν ὁποία εὐθύνεται ὁ ἴδιος. Ἀνωριμότητα εἶναι ἡ ἀδυναμία νὰ χρησιμοποιοῦμε τὸν νοῦ μας χωρὶς τὴν καθοδήγηση ἑνὸς ἄλλου [ . . . ] Sapere aude! Τόλμα νὰ χρησιμοποιεῖς τὸν ἴδιο σου τὸν νοῦ! – ἰδοὺ τὸ σύνθημα τοῦ Διαφωτισμοῦ».

Σὲ τί λοιπὸν συνίσταται ἡ ἀξία τοῦ Ὄργουελ; Γιατί, γιὰ ποιοὺς λόγους, εἶναι σημαντικὸς ὁ Ὄργουελ; Γιὰ ποιοὺς λόγους εἶναι ἐπίκαιρος; Why Orwell Matters, εἶναι καὶ ὁ τίτλος ἑνὸς ἐξαιρετικοῦ βιβλίου τοῦ Κρίστοφερ Χίτσενς (Christopher Hitchens), ποὺ κυκλοφόρησε τὸ 2002. Σᾶς συνιστῶ ἐκθύμως νὰ ἀναζητήσετε καὶ νὰ παρακολουθήσετε στὸ youtube μιὰ ὁμώνυμη διάλεξη στὴν ὁποία ὁ Κρίστοφερ Χίτσενς, μὲ τὴν ἀπαράμιλλη, πυρετικὴ εὐφράδεια ποὺ τὸν διέκρινε ὣς τὸν πρόωρο θάνατό του τὸ 2011, ἀναπτύσσει τὰ κύρια ἐπιχειρήματα τῆς θέσης του καὶ τοῦ βιβλίου του.

Γιατί λοιπὸν εἶναι σημαντικὸς ὁ Ὄργουελ; Διότι, λέει πολὺ ἁπλὰ ὁ Χίτσενς –καὶ ἐπιγραμματικά: ἐδῶ τὸ ἐπίρρημα εἶναι σωστό–, ἀπέναντι στὰ τρία μεγάλα ζητήματα τοῦ περασμένου αἰώνα, τὰ τρία μείζονα κακά, τὸν ἰμπεριαλισμό, τὸν φασισμὸ καὶ τὸν σταλινισμό, πῆρε τὴ σωστὴ θέση, στάθηκε ἀπὸ τὴ σωστὴ μεριά, ποὺ ἦταν συχνὰ μοναχικὴ καὶ ποὺ γι᾽ αὐτὸν ἦταν πάντα ἡ πλευρὰ τῶν φτωχῶν, τῶν καταπιεσμένων, τῶν ἀπόκληρων, τῶν κατατρεγμένων. Οἱ περισσότεροι διανοούμενοι τῆς ἐποχῆς ἐνέδωσαν, ἄλλος λιγότερο ἄλλος περισσότερο, ἄλλος μὲ μισὴ καρδιὰ κι ἄλλος μὲ ἐνθουσιασμό, σὲ κάποια ἀπὸ τὶς τρεῖς αὐτὲς ἐκδοχὲς τοῦ κακοῦ, τὶς τρεῖς «δομὲς ἀπανθρωπιᾶς ποὺ ἔφτιαξε ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος» ὅπως γράφει ὁ Χίτσενς. Ὁ Ὄργουελ ὄχι, δὲν ἐνέδωσε, εἶπε τὸ θαρραλέο του ὄχι καὶ στὶς τρεῖς˙ καὶ ἦταν πολλὲς οἱ περιπτώσεις ποὺ τὸ ὄχι αὐτὸ χρειάστηκε θάρρος, τόλμη, καθαρὴ σκέψη, εἰλικρίνεια καὶ ἠθικὴ ἀντοχὴ ἀπὸ μέρους του: ἀρετὲς ποὺ σπάνια συνδυάζονται σ᾽ ἕναν ἄνθρωπο καὶ μᾶλλον σπανιότερα σ᾽ ἕναν συγγραφέα. «Χρησιμοποιοῦμε εὐρέως τὸν ὅρο ῾ὀργουελικὸς᾽», γράφει ὁ Χίτσενς, «μὲ δύο τρόπους. Ὅταν περιγράφουμε μιὰ κατάσταση ὡς ῾ὀργουελικὴ᾽ ὑπονοοοῦμε συντριπτικὴ τυραννία, φόβο καὶ κονφορμισμό. Ὅταν περιγράφουμε ἕνα κείμενο ὡς ῾ὀργουελικὸ᾽ ἀναγνωρίζουμε ὅτι ἡ ἀνθρώπινη ἀντίσταση σ᾽ αὐτοὺς τοὺς τρόμους εἶναι ἄσβεστη. Δὲν εἶναι καὶ λίγο γιὰ μιὰ τόσο σύντομη ζωή».

All I want is the truth, give me some truth, τραγουδοῦσε ἀντιστοίχως ὁ John Lennon τὸ 1971, στὸν δίσκο Imagine. Ἂς τὸν ἀκούσουμε. Ὑπῆρξε κι αὐτός, μὲ τὸν τρόπο του, θαρραλέος.

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Κυριακή του ανθρώπου